Jiwasanakan Arunakasa

 

¡Suma puriniri!

 

 

Jaime Huancaxa ak qillqawi aimararu arukiptayi.

Ak “Suma puriniri” laphi yaqha aruru uñjañataki (qhichwaru, aymararu, ispañularu, jan ukaja inglisaru) akawjaru “klipa” lurma.

 

 

¡Ist’ma qhichwa aymara!

 

Andinu jaqinaka jichha urunakasti arsuwa qhichwa aymara pachparu, sapakata kipka taykan arupa, kipkanaka, jani takhtasa jach’a nayra markanaka andinu.  Nayra utjirinakaru, qamiri inuqirinakaru, ukat maya inuqatanakasaru.

Jichha jaqinakasti taqitatarakïnawa qhichwa, aymara taqpacha Andina, Ecuadorat taqpita, Perú ukat Bolivia. Jan ukatsti, jach’a uraqina, qhichwa, aymara juk’at juk’at purïnawa mayjar mayjaru arsuñataki may maya markana.

Akïri cd-rom laphi, chiqapa ist’arakinawa kunjasa yaqhapa markana jaqisti arsupxi, mayjaru mayjaru ukat mayaru. Ukatsti yatiqäspawa kunjatsa utxäna may mayaru, kawkitsa juti uka arunakaxa.

Ukarusti ist’apxañani amuyt’añataki kunjasa mayachaki utjirinakasti arsuwa maya. Ist’asinsti unxtayaña (“achaku”) apnaqma, kursur uchañataki sti (“azula”) aynacharu wakischi ukaxa patxaru.  ¡Jichhaxa yant’ma!  (Jani ist’apxistati wayrataypitsti, k’apt’ma ukaru “klipa” lurma akanxa Yanapt’awi laphi uñjañataki.)

   Ist’añataki kunjasa arsuñaxa mä qhichwa aru: nsti, pata markankiri Ecuador uraqinisti; , Perú alaxansti; , Ancashna, taypi-alaxankiri Perú markana; , aynacha Perú; , aynacha Bolivia.

   Jichhasti ist’apxam kamsaspasa “mayaaymarata:  taypinkiri aymar , akaxa taypinkiri Peru uraqïskiwa; , Bolivia pata uraqina.

   Jichhasti ist’snawa kunjasa sa, sa arsünaxa nayra jakawi taypita “maya” walja pasiri maranakana.

 

Jiwasanakan Arunakasti utxarakiwa taqpacha phisqa tunka arunaxa, ist’asispawa (jutiri qillqawina kunsti taqitataspawa pataka arunakaru).

Jumasti ist’asmawa kunjasa arsuraksma amuyanakama, tunka llätunkani markanakaru purkäna ukaru.  Ist’añataki “maya” jan ukasti “phisqa”, “klipa” lurma mayana;  jan ukasti pitsqa.  Suyt’ma jilxatañkama kumputarura taypita (qhipa mä minuta).

 

 


 

¿Kunjasa Jiwasanakan Arunakasa?

 

Qhichwa aymara maya mayakiti arusa janiwa llakikäspati; jan ukasti, jiwasana pachpa taypinkasktwa.  Chiqapasti yanapchistwa suma tantiyañataki kawkatsa qalltäna, qhichwa, aymara, nayra jiskht’awinaka, khitinakasa arsupxi uka arunakaxa jichha arunakana.  ¿Kawkatsa mistu?  ¿Kunawrasasa puriniwa taqi tuqina jichha urunakana utt’ätaski, nayra arunakana? ¿Kawkankänsa qhichwa aru aymara aru?

cd-rom jiwas taypina pachpakïskiwa, maya maya t’akanakana kawkïrisa axlliñataki, “klipa” lurma alaxaru ch’iqa ajanutakiru (pantallatakiru).

   Yanapt’a – Jani walt’awi utxki ukxasti, Yanapt’anxa klipa lurma, kunjasa ist’asi chiqapa, laphinaka jananaki uñañataki, t’akiru. 

   Aru t’akanakawi – Ist’ma kunsasa arsusi phisqa tunka maya arunaka, pä tunka qhichwa, aymara markanakana.

   Markanaka – Uñxma arsuri jaqinakana ajanupa (phutu), arunakapa ist’asiwa jiwasan apakata grawaruraru kawkïri markanti utjxi.

   Arupa taypita sarawi – Apsma kipka aruma, kawkatsa juti, kawkïri kipka achachilan kaspasa.  ¿Kunawrasasa, ukat kawkistsa mistüna qhichwa ukat aymara?  ¿Kunxatsa jukitatäna jichhüruna takituskiru?  ¿Kunatsa jani kipkakiti mayacha k’ana?  ¿Kunatsa uñastäna mayjaru mayja arunaka?

   Qillqawinaka ¿Kunjasa qillqasispa qhiswa ukat aymara?  Kunakitixa jiwasan arusasti yatichistuwa kunxarusa qillqsa uka arunaka;  jan ukatsti amuxtpsna kunjasa qhiswa ukat aymara yaqha tuqiru yaqha tuqiru, ukat kipka nayranakani, uka unt’awinaka yanapistwa jiwasan kipka arunakasaru.  Yanapañampi amuyayistwa kunatsa uka qillqawinaka apsutäna ukatpi jiskhi ukhama, kunatsa jaqiru mayipxi arunaka qillqañata mayachasiwiru, jan ukasti saspawa yaqhapa tuqinsti kunsa qillqapxi jan walispa nayrïri tuqita.

 

 


 

¿Yanapt’apxitusmati?

 

¿Yanapapxitasmati chiqanchañataki Jiwasanakan Arunakasa?

   Askiskapati apxatanma juk’ampi ist’awinaka maya mayatapata qhichwa ukat aymara yaqha markanakana (“payisa” sasina) Argentina ukat Colombia.  Taqini ist’apxaspa kunjasa arsusispa akïri phisqa tunka arunaka kipka markamanxa, ukatsti apayanipxma mä ist’awi ukaru apkatsnawa kipka arupa jutiri qillqawinakana Jiwasanakan Arunakasa satana.

   Chiqapäskiwa uka maya “Suma puriniri” laphi ukankiwa may maya arunaka, jichhaxa Jiwasanakan Arunakasa inglisanaki kastillanunaki uñasi.  Jan ukasti, suyañani jutiri qillqawinakana utjaskiwa maya maya arunakasa, jichhasti arunakasti qhichwa, aymara walja markanakana.  Juma kipka yanapt’apxitasmawa yatipxsta, kunawsasti jumasti arukiptaytati aymararu qhichwaru juman markamanjama.

 

Yanapt’apxitasma ukatsti akanxa “klipa” lurma, uñtañataki khitinakasa apstna Jiwasanakan Arunakasa, nayanakaru qillqañataki.

 

 


 

Aka “Suma puriniri” laphi yaqha aruna uñañataki, “klipa” lurma kawkïri aynachankiri marka sutirusa.

 

Qhichwa:

Ecuador
(pata markankiri: Chimborazo)

Ancash
(taypi-alaxankiri Perú)

Qhichwa:

Huancayo
(taypinkiri
Perú)

Cuzco
(aynachankiri Perú)

Aymara:

Jaqaru
(‘taypinkiri aymara’)

Qullaw satankiri aymara
(Titiqaqa marka)

 

Qillqarasnawa uka “Suma Puriniri” laphi, ukat uñt’aña taqi qillqanaka, arsuwinaka Jiwasanakan Arunakasa satankiri, inglisasampi kastillanusampi.

 

Kutma qalltataru