Anti Simikunap T’uqyaynin

 

Allinmi Hamusqaykichik!

 

Very important note on the spelling used in this Quechua text!

ver en castellano esta nota muy importante sobre la ortografía de este texto en quechua

to skip straight to the Welcome text in Cuzco Quechua, in unified spelling, click here

 

As you will immediately see if you are a Quechua-speaker from the regions of Cuzco or Puno, or from southern Bolivia, this page is written not in the regional Quechua spelling of your particular area, but in unified Southern Quechua spelling, which works well from Ayacucho all the way south to Bolivia.  (The grammar and vocabulary are specifically from Cuzco, though.)

This text is therefore a good illustration of what it means to try to move towards greater consistency and unity in spelling Quechua.  Firstly, this means spelling with three vowels, not five – the only way to achieve consistency in spelling from region to region and indeed from person to person.  For full details to explain this particular issue, click here.

Secondly, Quechua-speakers from Cuzco and southern Bolivia will immediately notice five suffixes whose spelling may at first sight look a little odd to you.  Here we spell them as per their standard, unified spellings, i.e. ‑mi/‑m, ‑pa/‑p, ‑pti‑, ‑chka‑ and ‑chik.  As for pronouncing them, every reader of course should always read them as per your own normal pronunciation in your home region.

In Cuzco itself, for example, as is very well known, these suffixes are read and pronounced more like:  [mi]/[n];  [pa]/[q];  [qti];  [sha];  and [chis].  Why write and read in these ways?  Well, because this is how any unified spelling works, just like that of English or Spanish:  English words like better and walker, or Spanish ones like cerveza (beer) and pollo (chicken) are always written the same way in all regions, even though they are read and pronounced in very different ways in the different regions and countries of the English‑ and Spanish-speaking worlds.  Exactly the same goes for Southern Quechua, the same unified spellings despite certain well known differences in regional pronunciations.  For more details on this spelling system and the reasons for the particular unified spellings proposed for these suffixes, click here.

As you read the text below, then, remember the one crucial point about reading:  the spellings are there just to help everyone, everywhere, recognise which word and which suffixes are which;  once you’ve recognised them, exactly how you pronounce them is up to you, always do it just as per your own normal pronunciation in your home region.  Remember also the basic Quechua reading rule:  for most of you in most regions, the letters qu are automatically pronounced [qo], and the letters qi as [qe].

If you’re new to the unified alphabet, just give it a try:  recognise, and then pronounce how you always do.  You’ll soon find you pick it up very quickly, and enjoy the feeling of solidarity that all speakers of Southern Quechua everywhere will be able to read this same text too.

 

 

 

Anti Simikunap T’uqyaynin

 

Allinmi Hamusqaykichik!

 

 

Kay internet rapiqa César Morante Luna yachachiqpa, kastilla simimanta Qusqu‑Qullaw qhichwa simiman t’ikrasqanmi.

Huk simipi (qhichwa, aymara, kastilla simi, inglés) kay napayukuy rapita rikunaykipaqqa – kaypi ñit’iykuy!

 

 

Qhichwa simita aymara simitawan uyariykuy!

Andes nisqa suyupi kunan pacha qhichwa simi utaq aymara simi rimaq runakunaqa, sapa mama siminta rimaspam, imaynam Andes nisqapi ñawpaq wamink’a runakunap kawsaynin karqan, anchaytam kasqallanta kawsarichinku, wiñaypaqpas chaywan watasqa kachkankuman hina.  Pikunataqri Machu Pikchu llaqtata hatarichirqanku?  Ima simitam rimarqanku?  Ñawpa qhichwa simi rimaq runamasinchikkuna tawantin suyuntinta kamarqanku – chaymi sapa qhichwa siminchikta rimaptinchik paykunata yuyarichiwanchik.

Kay unay ñawpa pachakunapi kawsaq runakunam qhichwa simitapas aymara simitapas mast’arirqanku llapa Andes nisqa suyuntinta, astawanqa Ecuador, Perú, Bolivia ima llaqtakunamanta pacha. Ichaqa chhaychikankaraytaq kay suyu chayqa, chayrayku qhichwapas aymarapas as asllamanta hukniraytakama rimakurqan sapanka suyukunapi may suyupi rimakusqanman hina.  Kay cd‑rom nisqawan, kay Internet rapiwan imam, kikichallanta uyarikuyta atikunman, imaynam wakin suyukunapi runakuna hukniraytakama siminkunata t’uqyachinku mayqin suyupi kasqanman hina. Chaymantapas, astawan yachayta atikunman imaraykum, imaynatataq chay hukniraytakama kasqan simi rimay rikhurimurqan, hinallatataq chay kikin simi hukniray rimay maypi rikhurisqantapas.

Hamuqpim, yachanapaq hinalla, uyarisun imaynatam Andes nisqapi sapaq sapaq llaqtayuqkama runakuna, qhichwa simipi, aymara simipipas “huk” nisqa simita, “pichqa” nisqa simitawan rimaspa t’uqyachinku. Waqaychasqata uyarinapaqqa, huk’uchata kuyurichispallam uraypi wan qillqasqa suyukunap sutin pataman churaykuna (sutikuna patapi ñit’ina kaptinqa, ñit’iykuyyá).

•   Yachanapaq hinalla, uyariy imaynatam “huk” nisqa simita qhichwa simipi rimaspa t’uqyachinku kay suyukunapi: pi, Ecuadorpa sallqa suyupi; pi, Perú chinchay suyu kinrayman hina; pi, Ancashpi, Perú chinchay suyu kinrayman hinallataq; pi, Perúpa qulla suyu kinrayninman hina;  chaymanta pi, Boliviap qulla suyu kinrayninman hina.

•   Hamuqpi, uyariy imaynatam aymarapi “huk” nisqa simita ninku: p chawpinpi rimasqa aymarapi, Perúpa chawpinpi kaq suyupi; , qulla suyunpi rimasqa aymarapi ima, Bolivia.

•   Hinallataqmi uyariyta atikun imaynatapaschá, pachak pachak qhipa watakunapiraq “huk” nisqata, uyarikurqan simipi, simipipas, iskaynin simikuna chayraq mast’arikuchkaptin. 

 

Kumputaduraykipi mana ima t’uqyaypas uyarikuptinqa, kaypi ñit’iy yanapakuq rapinchik rikunapaq.

cd-rom nisqapi, internet rapipi imam, llapanpi pichqa chunka riqsisqa simikunata tarisunchik.  Chay simikunatam khaynata uyarikuyta atikun (qhipakunamanqa pachakmanmi kay waqaychasqa simikuna yapakunqa).  Kay Anti simikunap t’uqyaynin cd-romta ruranaykupaq chunka isqunniyuq k’itikunatam chayarqayku.  Kunanqa imaynatam chay k’itikunapi sapanka simikunap t’uqyayninta uyariyta atinchik.  Llapan waqaychasqa “huk” nisqa simita, “pichqa” nisqa simitawan uyarinapaqqa kay sutinkuna patapi ñitíy: huk, pichqa.  Chaymantataq, ama hina kaychu, kumputaduraykipi t’uqyay waqaychasqa kasqanpi hunt’ananta suyaykuy (chayqa yaqapas huk minutu unanman).

 

 

 

Imaynatam Anti simikunap t’uqyaynin puririn?

Qhichwa simipas aymara simipas, may suyupi rimakusqanman hina hukniraq simikama kasqanqa, manam llakikunapaq hinachu kanan – aswanmi chayqa Andes nisqapi hukniraykama kawsaypa qhapaq kayninpa t’aqallanmi.  Aswanmi, maypi qhichwa simipas, aymara simipas paqarirqan, chayta allinta yuyayninchikpi hap’iyta yanapawanchik, chaymantapas pikunam kunan pacha kay simikuna rimaq runakunap apuskinkuna karqan? Maypin kay simikuna paqarirqanku?  Hayk’aqmi sapanka rimakusqan suyukunaman chayarqanku, ñawpa rimaypi t’uqyayninkunata apamuspa. Imaynatam ñawpap qallarininpi qhichwa simipas aymarapas t’uqyarqan?  Kay chanin tapukuykunaman kutichiytapas yanapawallanchiktaqmi aswan.

cd-rom nisqapipas internet rapipipas Anti simikunap t’uqyayninqa kasqan yachaykunallatataqmi t’aqa t’aqapi rakisqa rikhurin. Mayqin t’aqatapas akllanapaqqa, pantallap lluq’inpi wachukuna kaqpa hawanpi “enlaces” nisqapi ñit’inallam.

•   Yanapaq – Imallapas qampaq sasachakuqtinqa, imaynata llapan t’uqyaykuna uyariyta atinapaq, aswan allinta rapikunata qhawanapaqpas, yanapaq nisqanpi ñit’iy.

•   Simikuna tupanachiy – Imaynatam, hukniraytakama qhichwatawan aymaratawan rimaq iskay chunka suyukunapi, pisqa chunka riqsisqa simikunata rimaspa t’uqyachisqankuta uyariy.

•   Suyukuna – Piqpa kunkanchá waqaychasqapi uyarikun, paykunap phutunta rikuy, may suyupi tiyasqankutawan.

•   Rimasqayki simimanta – Mama simiykimanta astawan yachay, maymantam hamun chay simi, maymantataqmi kikin ñawpa runamasiykikuna kankuman.  Hayk’aqmi, maypitaqmi paqarirqanku qhichwa simipas aymara simipas?  Imaynatam kunan pacha kaq suyukunakama mast’arikurqanku?  ¿Imaraykum manaña kay suyukunapi rimasqa wak suyukunapi rimasqawan kikillanchu kapunku?  ¿Imaynapim kasqan simi hukniray rimakuynin qallarirqan?

•   Imaynatam qillqana – Imaynatam qhichwa simitapas aymara simitapas qillqana?  Anti simikunap t’uqyayninqa manam imaynatam kamachisqaman hina kay simikunata qillqayta yachachiytachu munan.  Ichaqa, imapim qhichwa simi aymara simimanta kay suyupi wak suyumanta hukniray kasqanta yachakusqanman hina, chaymantapas, imaynam unay qhipa pachakunapi karqanku, kay yachaykunapas imaynatam kamachisqa achahalawan (qhichwa simip ‘alfabeto’-n) chay Anti simikunata qillqanata ch’uyata rikuyta anchata yanapakun.  Kay t’aqapi kasqanpa yanapakuyniywan, imaraykum kay achahala chhayna kamasqa karqan, imaraykutaqmi runakunata ‘hukniraytakamalla’ qillqayta mañakun;  chaykunawanmi aswan allinta yachayta atisunman.

 

 

 

Yanapaywankikumanchu?

Anti simikunap t’uqyaynin nisqa internet rapi aswan allin kananpaq yanapaywankikumanchu?

•   Qhichwa simipas aymara simipas sapaq sapaq suyukunapi (huk hawa suyukunaptapas, Argentinamantawan Colombiamantawan) hukniraykama rimakusqata grabaspa, astawan yapayta munaykumanmi.  Imaynatam kay pichqa chunka simikunata kikin suyuykipi rimasqa t’uqyan, chayta llapanku uyarinanta munanki chayqa, huk grabaciónta apachimuwayku hinaspa qampa kunkaykita, qhipakunaman lluqsimuq Anti simikunap t’uqyayninpi yapaykusaqku.

•   Sut’inmi, kay napayukuy rapiqa achkha simikunapi qhawanapaq kachkan, Anti simikunap t’uqyaynintaqmi kunan pacha kastilla simipi inglés simi imallaraq kachkan.  Ichaqa, Anti simikunap t’uqyaynin, qhipakunaman lluqsimuptinqa, ichapas llapan achkha suyukunapi rimasqa qhichwa simipi aymara simipipas huqarinapaq kanman.  Qhichwa simitapas aymara simitapas imayna suyuykipi rimakusqanman t’ikrayta yachanki chayqa, qam kikiykim yanapawaykuta atiwaq.

Kaykunapi yanapaywaykuta munanki chayqa, kaypi ñit’iy, pikunam Anti simikunap t’uqyaynin internet rapita paqarichiyku, imaynatam ñuqaykuwan tinkuyta atiwaq, chaykunata yachanaykipaq.

 

 

 

Hukniray simipi kay napayukuy rapi nawinchanapaqqa, urapi rikhuriq suyukunap sutin patapi ñit’iy.

 

Qhichwa:

Ecuador
(Puna: Chimborazo)

Ancash
(Perú: chawpi-chincha)

Qhichwa:

Wankayu
(Perú: chawpi)

Qusqu
(Perú: urin)

Aymara:

Jaqaru
(‘chawpi aymara’)

Qulla aymara
(Bolivia: La Paz)

 

Inglés nisqa simipipas kastilla simipipas kay napayukuy rapita ñawinchayta atikunmanmi, lliw Anti simikunap t’uqyaynin internet rapipi kasqanta riqsiytapas.

 

Kay rapip qallariyninman kutiy